HYRJE
Çështja e sigurisë sociale, lidhur me ndjenjën e mirëqenies në jetën e përditshme, është
sot, më shumë se kurrë, pjesë e axhendave politike të shteteve evropiane. Është e qartë se
ka përkufizime të ndryshme të një modeli social evropian. Ai nuk mund të konsiderohet si
një model unitar, por si një përzierje e vlerave, arritjeve dhe aspiratave që ndryshojnë
lidhur me formën dhe shkallën e realizimit midis shteteve anëtare të Bashkimit Evropian.
Nisur nga kjo, ky punim ka si qëllim të studiojë zhvillimin e sistemeve të sigurisë sociale
evropiane, në një këndvështrim krahasues të tyre.
Është e rëndësishme të nënvizojmë që në fillim që, para së gjithash, duhet të bëhen
përpjekje për të parandaluar një rrezik shoqëror që mund të ndodhë, e më pas të
mendojmë për një rivendosje të situatës së mëparshme vetëm me opsionin e fundit të një
kompensimi financiar të dëmit të shkaktuar. Edhe pse kjo qasje është zhvilluar fillimisht
për çështjen e rrezikut social të lidhur me paaftësinë për punë, ajo është po aq e
rëndësishme edhe për rreziqe të tjera. Parë në këtë këndvështrim, shtetet anëtare të
Bashkimit Evropian e kanë cilësuar si urgjente hartimin e politikave dhe marrjen e
masave për të parandaluar ose frenuar gjendjen e papunësisë, apo për të rritur
përpjekjet për riintegrimin e personave të papunë në tregun e punës, nëpërmjet
shkëmbimit të punësimit dhe kurseve të formimit profesional. Elemente të tilla si këto
janë theksuar gjithnjë e më shumë në programet sociale evropiane, referuar sigurimit
të përfitimeve në të holla për të papunët. Qëllimi për të mbajtur njerëzit në punë dhe
për t’i marrë ata sa më shpejt përsëri në punë, në vend që t’i ofrojnë atyre përfitime në
para(i quajtur kështu pasiv), ka qenë mjaft i rëndësishëm në vitet e fundit, duke u
etiketuar shpesh si aktivizimi i skemave të përfitimit.
Pavarësisht faktit që në këtë punim sigurimet shoqërore do të interpretohen në një
mënyrë disi rigoroze, të lidhura kryesisht me marrëveshjet e përfitimeve të dhëna në
aspektin e të ardhurave/parave, kjo nuk përjashton ekzistencën e një koncepti më të
gjerë të sigurimit shoqëror. Autorë si Berghman, e perceptojnë sigurinë e sociale si një
situatë të mbrojtjes së plotë kundër të gjitha dëmeve njerëzore. Në një këndvështrim të
tillë, siguria sociale ka të bëjë edhe me sigurinë në punë; me masat për të stimuluar
punësimin dhe me shkëmbimin e punësimit; me arsimin dhe trajnimin profesional; me
të gjitha llojet e masave parandaluese në lidhje me shëndetin; me të gjitha llojet e
shërbimeve kolektive në aspektin e pritjes ose ndihmave për qendrat e fëmijëve, të të
sëmurëve, të të moshuarve dhe për njerëzit që çojnë ne një jetë margjinale; si edhe me
marrëveshje në aspektin e së drejtës civile në lidhje me detyrimin e palës së tretë ose në
iv
lidhje me pasojat relative për pronën, në rast të shkurorëzimit apo vdekjes. Duke
përfshirë të gjitha elementet e përmendura më lart në kërkimin tonë, mendojmë së do të
ishim përballë një temë shumë të gjerë. Për këtë arsye, punimi është kufizuar kryesisht
në përcaktimin e koncepteve bazë të shtyllave të sigurisë sociale dhe në variacionin e
sistemeve të sigurimit social në Evropë.
Siguria sociale mund të perceptohet si një njësi e marrëveshjeve të formimit të
solidaritetit me popullin, i cili përballet/kërcënohet me mungesën e të ardhurave nga
puna e paguar, ose përballet me shpenzime të veçanta. Por, me kalimin e kohës,
teknikat e ndryshme të solidaritetit janë zhvilluar pa patur mundësi që ato të
interpretohen gjithmonë të lidhura me sigurinë sociale. Familja dhe të afërmit, nxitja e
kursimeve, legjislacioni në drejtim të përgjegjësisë civile dhe mbështetja që ai ofron,
janë të gjithë elemente që lidhen dhe që mund t’i përgjigjen kërkesës së solidaritetit
kundrejt çdo individi, në rast se ai ndodhet përballë një rreziku social.
Këto teknika të përballimit të kostove të rrezikut social ende ekzistojnë. Megjithatë,
pavarësisht faktit se ndikimi i tyre sa vjen dhe rritet, ato, nuk konsiderohen si pjesë e
sigurimit shoqëror. Ajo që vlen të theksohet në lidhje me këtë, është fakti se, skema e
sigurimeve shoqërore i merr këto elemente në konsideratë. Nisur nga kjo, ky punim do
të përqendrohet më shumë tek kuptimi që kanë këto teknika duke iu referuar skemave të
sigurimeve shoqërore. Pyetja që mund të shtrojmë në lidhje me këtë çështje është, nëse
teknikat e ‘solidaritetit’ të individit duhet të përfshihen në diskutimin e konceptit të
sigurisë- dhe nëse po, në çfarë mase.
Për sa i përket sigurimit të një personi privat për rreziqe të caktuara shoqërore,
elementi i solidaritetit duket të jetë shumë i dobët në këndvështrimin tonë: elementi i
rrezikut të këtyre kontratave është haptazi i pranishëm për të vendosur këto sigurime
nën titullin e ‘sigurisë sociale’. Bamirësia e vërtetë dhe bujaria e pastër, nga ana tjetër,
konsiderohen si raste të solidaritetit. Megjithatë, gjatë punimit ne mbrojmë qëndrimin
se ato mund të përfshihen në nocionin e sigurimit shoqëror, vetëm nëse këto forma
private të mbrojtjes janë të fiksuara në një marrëveshje të së drejtës publike. Por, duke
qenë se ndihma private operon jashtë çdo inkurajimi qeveritar apo ndërhyrje të tij dhe,
duke mos iu akorduar një vend i veçantë në mesin e mënyrave, në të cilat shoqëria i jep
formë solidaritetit mes anëtarëve të saj, kjo organizatë bamirëse private, nuk besojmë
se i përket sigurimit shoqëror. Vlen të theksohet se në mungesë totale të normave që
kanë të bëjnë me të drejtën publike, asistenca, vështirë se mund të ofrojë më shumë
siguri .
Teknikat më të njohura, të shfrytëzuara nga sistemi i sigurimeve shoqërore aktualisht,
janë sigurimet shoqërore dhe asistenca sociale. Në rastin e sigurimeve shoqërore,
kontributet do të paguhen, vullnetarisht ose (kryesisht) detyrimisht, për dhe / ose nga
anëtarët e sistemeve të solidaritetit, në mënyrë që kur një anëtar i rrjetit të solidaritetit
të preket nga një rrezik social, ai/ajo mund të sigurohet me një përfitim shoqëror, duke
u bërë kështu përfitues i skemës, nga e cila ai/ajo ka derdhur kontribute.
v
Në punim analizohet ideja e mbështetjes së skemave të sigurimeve shoqërore nga vetë
qeveria. Edhe pse ato operojnë në bazë të kontributeve të veçanta të sigurimeve
shoqërore, financimi i skemës nëpërmjet taksimit, nuk mendojmë se e privon skemën nga
karakteri i saj i sigurimeve shoqërore. Kuadri normativ që rregullon skemat e sigurimeve
shoqërore i përket sferës së të drejtës publike. Pjesëmarrja në sistemin e sigurimeve
shoqërore është, si rregull, e detyrueshme. Megjithatë, në mënyrë që të quhet sigurim
social, nuk mjafton vetëm që sigurimi i rrezikut të ketë lidhje me normat publike ose që të
jetë i detyrueshëm; sigurimit i palës së tretë i detyrueshëm për mjetet motorike, është një
shembull i mirë në këtë drejtim.
Nga ana tjetër, nuk mungojnë skema jo-të detyrueshme, që në mënyrë të
pakundërshtueshme kualifikohen si sigurimet shoqërore, edhe pse këto skema krijojnë
mundësinë që grupe të caktuara të bëhen pjesë e një skeme të sigurimeve shoqërore.
Përmbajtja e skemave të tilla, ose korrespondon me skemat që përfshijnë sigurimet e
detyrueshme për grupet e tjera, ose lidhet dhe elaboron me sigurimet shoqërore që janë
në vetvete të detyrueshme për vetë ish grupet. Gjatë analizës, në punim theksohet se në
kategorinë e parë, mund t’i referohemi skemave të sigurimeve shoqërore të hapura për
personat, të cilët nuk i përkasin qëllimit personal të aplikimit të sigurimit të detyrueshëm
shoqëror. Këtu mund të përmendim rastin e personave që nuk janë pjesë e skemave të
detyrueshme, nisur nga fakti i fitimit të shumë ose të pak të ardhurave ose në rast se ata
janë të punësuar jashtë vendit. Ndërkohë që në kategorinë e dytë mund t’i referohemi
sigurimeve plotësuese/komplementare sociale, nëpërmjet të cilave individët mund t’i
drejtohen skemave të shumta për të rritur përfitimet e sigurimit të detyrueshëm shoqëror
në rast sëmundjeje ose të daljes në pension. Deri tani, ndërsa raporti ndërmjet skemës jo
të detyrueshme dhe sigurimit të detyrueshëm shoqëror zbehet dhe për sa kohë që
mekanizmat e solidaritetit të sigurimeve shoqërore tipike reduktohen, e po ashtu edhe
normat juridike në aspektin e së drejtës publike (p.sh. për shkak të mungesës së një
detyrimi për të marrë në skemë vullnetare këdo që dëshiron të sigurohet vullnetarisht dhe
kush kualifikohet si i tillë), atëherë, karakteri i sigurimit social si dhe karakteri i
sigurimeve shoqërore të skemës jo të detyrueshme vjen duke u zbehur .
Në një pjesë të punimit trajtohen një pjesë e sistemeve të sigurimeve shoqërore që e kanë
origjinën tek sigurimet e përbashkëta1. Pyetjet që ne shtrojmë në këtë rast kanë të bëjnë
me faktin nëse mundet që skema e sigurimit të përbashkët që operon jashtë fushëveprimit
të çdo lloj rregullimi të veçantë të së drejtës publike të konsiderohet si përkatësi e
sigurimit shoqëror? Në lidhje me sigurimet e përbashkëta tërësisht vullnetare, sipas
mendimit tonë, përgjigja nuk duhet të ndryshojë nga çështja e sigurimeve individuale që
përfundohen nëpërmjet kompanive private të sigurimit. Është më pak e lehtë përcaktimi i
formulës së sigurimit të përbashkët në skemat ku pjesëmarrja është bërë e detyrueshme,
duke u mbështetur, për shembull, në kontratën kolektive të punës.
Qëllimi i krijimit të skemave të ndihmës sociale lidhet me dhënien e përfitimeve për
njerëzit që kanë nevojë për to. Këto skema financohen me anë të fondeve qeveritare
1Sigurime të përbashkëta/reciproke e kanë bazën tek kompanitë e sigurimeve që janë në pronësi të
përbashkët të të gjithë antarëve të tyre dhe që veprojnë në interes të të gjithë antarëve.
vi
(qendrore, rajonale dhe/ose lokale). Ato vendosin masën e përfitimit social me anë të një
testi të përfituesit potencial.
Për të mos krijuar ekuivok të lexuesi, në punim, i kemi kushtuar rëndësi dallimit ndërmjet
sigurimit social dhe ndihmës sociale. Kështu nëse verifikohet se ka ndodhur një rrezik
social, subjekti i siguruar ka të drejtë subjektive përfitimi, pa ndonjë kërkesë të lidhur me
vlerësimin e mjeteve të nevojës. Personi i siguruar ka të drejtë të përfitojë, pavarësisht
nga fakti nëse ai/ajo në të vërtetë e kanë atë të ‘nevojshme’ . Në të kundërt, dikush që
kërkon ndihmë sociale, duhet t’i nënshtrohet vlerësimit nga administrata përkatëse në
lidhje me përshtatshmërinë e dhënies së ndihmës. Në një rast të tillë, mjetet e
disponueshme të jetesës, apo minimumi jetik, merret gjithmonë në konsideratë. Me fjalë
të tjera, ne analizojmë se individi ka të drejtë ‘subjektive’ për përfitime të sigurimeve
sociale dhe një të drejtë ‘refleksive’ për ndihmë sociale. Megjithatë, kjo vijë kufitare
midis sigurimeve shoqërore dhe asistencës sociale, është bërë më pak e dukshme që prej
disa dekadave: individit mund t’i njihet e drejta subjektive në lidhje me mbrojtjen sociale
dhe po ashtu, ka jo pak raste, kur përfitimet e sigurimeve shoqërore jepen vetëm pasi
është kryer një kontroll në lidhje me testin e nevojës së përfituesit.
Në një kuptim të caktuar, ky bashkim i pjesshëm i ndihmës sociale dhe sigurimit social
dëshmon për konsolidimin e nocionit të sigurimit shoqëror si i tillë. Përfitimet që nuk
janë qartë të identifikueshme, duke shfaqur sa karakterin e ndihmës sociale, po aq edhe
një karakter të sigurimeve shoqërore ndonjëherë do të përcaktohen si ‘përfitime të
përziera’. Vlen të theksohet se në vitet e fundit, është rishfaqur një tendencë në disa
vende; ato po përpiqen të përcaktojnë përsëri, në mënyrë më të qartë, kufijtë e sigurimit
social kontributiv dhe të asistencës sociale jo-kontributive. Mbetet të shihet cila tendencë
do të mbizotërojë në të ardhmen.
Nga ana tjetër, disa sisteme kombëtare të sigurisë sociale, kanë filluar të dallojnë edhe
një kategori të tretë specifike, krahas sigurimeve shoqërore dhe ndihmës sociale, në
lidhje me përfitimet e sigurimeve shoqërore. Në këtë drejtim, vlen të përmendim skemat e
kompensimit social (soziale Eiìtschadigiing). Emëruesi i tyre i përbashkët është se
qeveria/shoqëria i përdor këto skema për të shprehur solidaritetin e saj me njerëz të
ekspozuar ndaj një barre dhe/ose dëmtimi të veçantë, të tilla si invaliditeti, pensionet e
pleqërisë dhe pensionet për trashëgimtarët e viktimave të luftës ose, gjithashtu, për
viktimat e shkeljeve të të drejtave themelore të njeriut nga qeveritë e mëparshme. Skemat
e kompensimit social dallojnë nga skemat e sigurimeve shoqërore në kuptimin që ato nuk
ngjajnë shumë si një solidaritet i organizuar ndërmjet pjesëmarrësve, në rast se njëri prej
tyre është viktimë në një rrezik social, por më tepër shprehin vlerësimin ose ndjenjën e
fajit të shoqërisë në drejtim të njerëzve, për të cilët shteti pa të drejtë ose gabimisht dhe
në çdo rast, në mënyrë disproporcionale, ka shkaktuar dëme. Këto skema janë të
financuara nga shteti; përfitimet e tyre nuk i nënshtrohen shpesh nevojës së kontrollit.
Është interesant fakti se, edhe pse skema të tilla ekzistojnë në shumicën e vendeve, ato
nuk konceptohen shpesh si pjesë e sigurimit shoqëror. Kjo ndoshta lidhet me faktin se ato
janë të nxitura haptazi nga ideja e kompensimit të dëmit të shkaktuar nga shteti, duke
humbur karakterin e tyre për të shprehur solidaritetin me individët që përballen me
vii
mungesën e të ardhurave ose që ballafaqohen me shpenzime të veçanta e që nuk
korrespondojnë më me konceptin e sigurisë sociale.
Degëzimi brenda doktrinës së sigurisë sociale në terma të sigurimeve shoqërore kundrejt
ndihmës sociale, në literaturë, ndonjëherë është zgjeruar me një sistem të tretë të
ndërmjetëm të njohur si ‘demogrant’. Ky i fundit, ashtu si ndihma sociale, financohet me
anë të fondeve të qeverisë, ndërsa shoqërohet, ashtu sikurse dhe sigurimet shoqërore, me
një rrezik të caktuar dhe të njohur social, në vend të një nevoje të caktuar. Në shumë
vende, përfitimet e fëmijëve janë forma tipike e demogranteve. Po kështu, pensionet e
pleqërisë (stricto sensi) nganjëherë shihen si demogrante. Por koncepti i ‘demograntit’
nuk ka qenë përgjithësisht i pranuar ndaj dhe deri tani, ai nuk ka pasur asnjë pasojë
ligjore.
Nisur nga kjo, në punim do t’i referohemi kryesisht degëzimit të lartpërmendur. Teknika
që i jep formë solidaritetit të shprehur me personat, të cilët përballen me mungesën e të
ardhurave nga puna e paguar ose me shpenzime të veçanta, është granti i përfitimeve në
të holla. Solidariteti, me fjalë të tjera, është shprehur kryesisht nga skemat e sigurimeve
shoqërore dhe skemat e asistencës sociale, të lidhura me ‘rreziqet sociale’. Gjatë viteve të
fundit është shfaqur në literaturë ‘një përgjigje e re’ në ndihmë të solidaritetit apo
grupeve në nevojë që lidhem me garantimin e ‘të ardhurave bazë/jetike’. Ky koncept
përfshin skemat në të cilat të gjithë banorët apo qytetarët janë trajtuar me një pagesë
periodike në para nga qeveria, pa iu nënshtruar, në parim, kushteve që kanë të bëjnë me
gatishmërinë për të punuar apo gjendjes së nevojës. Një e ardhur e tillë themelore do të
grumbullojë të gjitha përfitimet e dhëna në para nga sigurimet shoqërore të tepërta; për
më tepër, sistemi i taksave do të rimarrë ‘teprinë’ e dhënë (p.sh. gjithçka i është dhënë
personave për të fituar një pagë të mirë).
Gjithashtu, përfitimet e sigurimeve shoqërore nuk mund të ndahen vetëm në përfitime që
kanë të bëjnë me sigurimet shoqërore apo me asistencën sociale, por ato mund të
klasifikohen në bazë të përmbajtjes së tyre. Ne mund të bëjnë dallimin midis përfitimeve
në natyrë dhe përfitimeve në cash ose pagesat në të holla. Një ndarje tjetër mund të bëhet
midis përfitimeve të të ardhurave zëvendësuese, që i ofrojnë përfituesit të ardhura
zëvendësuese dhe përfitimeve të marra për plotësimin e të ardhurave ose përfitimeve që
jepen për të mbuluar kostot, të cilat janë të destinuara për të ndihmuar përfituesin në
kundërveprimin e kostove të veçanta.
Periudha e industrializimit në shekullin XIX u shoqërua me zhvillime të shumta në fushën
e sigurisë sociale, duke hedhur bazat e asaj që ne sot e quajmë shtet ‘i mirëqenies
sociale’. Në Britani, akti i vitit 1833 dhe pasardhësi i tij në vitin 1847 kufizuan sasinë e
orëve të punës dhe krijuan një kuadër normativ për inspektimin e fabrikave të punës,
duke hedhur kështu bazat e shtetit social evropian. Megjithatë, origjina e vërtetë e ofrimit
të mirëqenies kolektive ngelet tek Gjermania, pak para Luftës së Parë Botërore. Otto von
Bismarck prezantoi skema të sigurimit që mbulonin rreziqet e sëmundjeve dhe
aksidenteve. Pikërisht, për shkak të rëndësisë që ata kanë, në punim iu jemi referuar
këtyre dy figurave historike që kanë dhënë ndihmesë jetike për të dy rrjedhat kryesore në
projektimin e sigurimeve shoqërore: Kancelari gjerman i shek. XlX, Otto von Bismarck,
viii
dhe politikani e shkrimtari britanik, Lord Beveridge. Në qasjen ‘Bismarck’ (apo
kontinentale), sigurimet sociale jepen për të mbuluar disa kategori të popullsisë së aftë
për punë – dhe, sidomos, të punësuarit. Këta të fundit gëzojnë përfitime, sasia dhe
kohëzgjatja e të cilave lidhet me periudhën gjatë së cilës ata kanë punuar dhe kontribuar,
apo me të ardhura ose kontributet që i paraprijnë ndodhjes së rrezikut social. Skema e
sigurimeve shoqërore financohet me anë të kontributeve të të ardhurave profesionale nga
ana e punonjësve si dhe punëdhënësit e tyre. Administrimi i skemës është besuar me
grupe që janë të interesuara drejtpërdrejt, nëpërmjet unioneve të sindikatave të
punëtorëve dhe punëdhënësve. Një tjetër skemë e njohur rreth aplikimit të sigurimeve
shoqërore, është skema ‘Beveridge ‘, ose skema e Atlantikut. Kjo skemë ka për qëllim
mbulimin e të gjithë popullatës. Përfitimet janë të fiksuara në një normë të sheshtë,
ndërsa financimi bëhet nëpërmjet buxhetit (taksat). Në këtë skemë qeveria është kryesisht
përgjegjëse për administrimin.
Megjithëse mund të ketë një dallim të rëndësishëm, aktualisht ekziston një konsensus i
gjerë që të dyja llojet e sigurimeve shoqërore nuk ndodhen në formën e tyre ‘të pastër’ në
çdo vend. Prandaj është e vështirë të mendohet se mund të largohemi nga pikëpamja se të
gjitha sistemet e sigurimeve shoqërore kombëtare mund të interpretohen si pasardhëse të
drejtpërdrejta të qasjeve të Bismarck apo Beveridge mbi skemat e sigurimeve shoqërore.
Shumica e sistemeve të sigurimeve sociale të shteteve evropiane paraqesin karakteristikat
e të dy pikëpamjeve. Nga njëra anë sistemet e sigurimeve shoqërore të tipit Bismarkian
p.sh. shpesh do të mundësojnë një mbulim universal të kujdesit shëndetësor dhe
shpenzimet që kanë të bëjnë me të paturit e fëmijëve. Në anën tjetër, sigurimet shoqërore
të tipit Beveridgean janë shpesh të plotësuara me të ardhura të statutore të lidhura me
skemat e sigurimit social p.sh. në masën e pensioneve të pleqërisë. Qasja e Beveridge u
zhvillua në mënyrë të pavarur, sidomos në vendet Nordike. Ndërkohë që në vendet ishkomuniste,
dallimi midis qasjeve Bismark dhe Beveridge ishte i paqartë.
Në fakt, që nga prezantimi i shtetit social në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit
XX, koncepti i sigurisë sociale dhe klasifikimi i sistemeve/modeleve të sigurisë sociale
evropiane ka qenë objekt i diskutimeve të shumta në nivel evropian. Autorë të ndryshëm
kanë bërë ndarjen e tyre, për sa i përket modeleve kryesore të ndjekura nga shtetet në
këtë fushë. Gjatë punimit nënvizohet se kontributi i elementeve të marra nga evoluimi i
modeleve ekzistuese të sigurisë sociale në Evropë është i rëndësishëm. Po kështu,
dëshmia e heterogjenitetit të zhvillimit të sistemeve sociale në Evropë është e dukshme
për nga qasja e huazuar prej shteteve anëtare të modeleve kryesore të ndërhyrjes sociale.
Megjithatë, duke e vënë theksin te dy shtyllat bazë të sistemeve të sigurisë sociale (modeli
Bismark/Beveridge) përmes një qasje krahasimore, në punim, analizojmë katër modele
kryesore të sigurisë sociale që kanë qenë ndikuar në zhvillimin e sistemeve të sigurisë
sociale midis shteteve anëtare.
 Modeli Kontinental, tipik për shtete si Franca, Gjermania, Luksemburgu, është
analizuar si një model i ndërhyrjes së theksuar, me standarde të larta sociale. Ai
karakterizohet nga ndikimi i kufizuar i tregut në mbrojtjen sociale, nga përfitime
dhe pensione relativisht të larta dhe nga ekzistenca e sindikatave të fuqishme të
punës;
ix
 Modeli mesdhetar, tipik për Italinë, Spanjën, Greqinë, Portugalinë, e vë theksin
te rëndësia që ka ‘mosha e vjetër’ në sistemin e sigurimeve sociale. Për këtë
sistem janë karakteristike ekzistenca e pensioneve më të larta, ofrimi i mbrojtjes
më të fortë të grupeve të punës dhe përfitime më të ulëta për papunësinë.
 Modeli Anglo- sakson (Irlanda, Britania e Madhe, Portugalia) është i bazuar në
tendencat e tregut, llojin minimalist. Shumica e shpenzimeve publike për fushën
sociale do të stimulojë sigurimin e papunësisë, me subvencione për një afat të
shkurtër. Karakteristike për këtë sistem janë norma e ulët e papunësisë, sindikatat
e dobëta të punës, taksat jo të larta si dhe rritja e lartë ekonomike.
 Model nordik, ekzistent në shtete si Danimarka, Finlanda, Suedia, Holanda,
Austria është një nga modelet më ambiciozë në skenarin evropian. Burimi i
debateve në reformat e nevojshme, paraqet një politikë ekonomike që promovon
një treg të lirë, të kombinuar me një sistem të sigurimit social shumë efikas,
bazuar në norma të ulëta të papunësisë dhe ndihmë të madhe të qeverisë në lidhje
me trajnimin e vazhdueshëm.
Prototipi i fundit i shtetit social, duket të jetë aktualisht flamurtar i Evropës, për shkak se
ai arrin të realizojë parimin e solidaritetit shoqëror brenda një skeme politike të
sigurimeve shoqërore. Pikërisht kjo duket se është një nga objektivat kryesore, e cila
duhet të ndjekë procesin e krijimit të një modeli të përbashkët social evropian.
Objektivat dhe struktura e punimit
Politikat sociale janë pjesë e politikave të brendshme të çdo shteti anëtar, e për këtë
arsye, secili shtet mund të sjellë modelin e tij të mbrojtjes sociale. Kjo nënkupton që secili
shtet anëtar organizon sistemin e vet të sigurimeve sociale, duke ia besuar administrimin
e tij organeve kombëtare sipas rregullave dhe rregulloreve në nivel të brendshëm. Nga
ana tjetër, lidhja e skemave të sigurimeve sociale ngushtësisht me nocionin territor do të
thotë që shumat e përfitimit, kushtet për të përfituar, apo kohë-zgjatja e përfitimeve nga
skemat e sigurimeve sociale do të vendosen sipas ligjit të brendshëm e si të tilla mund të
variojnë nga një shtet anëtar në tjetrin.2 Të gjitha këto përkundime e kanë bazën pikërisht
tek fakti se edhe pse politikat e punësimit dhe sigurisë sociale, përbëjnë një nga
prioritetet e BE-së, ato nuk janë brenda kompetencave ekskluzive të Unionit. Debati për
implementimin e politikave sociale përqendrohet në ndarjen e kompetencave të
institucioneve të BE-së, ose të shteteve anëtare (subsidiaritetit vertikal). Megjithatë, kjo
nuk është e mjaftueshme. Zbatimi i programit të Europës Sociale duhet të përfshijë edhe
një kuadër ligjor cili garanton: rolin kryesor për partnerët socialë, në nivele të BE-së dhe
të shteteve anëtare(subsidiariteti horizonal) dhe kritere të miratuara për ndarjen e roleve
dhe përgjegjësive: solidariteti.
Pikërisht, nisur nga diversiteti i shteteve sociale në Evropë, ky punim ka si objektiv
analizimin e sistemeve të ndryshme të sigurisë sociale në Shtetet anëtare. Siç e theksuam
2Shih Nickless. J dhe Sield.H ‘Co-ordination of Social Security in the Concil of Europe’, Concil of Europe,
2004, fq 9.
x
më lart, debati në nivel akademik në lidhje me dhënien e një koncepti të plotë të ‘sigurisë
sociale’ si dhe në lidhje me gjetjen e një modeli të unifikuar të sigurisë sociale në Evropë
vazhdon të jetë tepër i nxehtë. Ende nuk është rënë dakord në nivel evropian, nëse është
apo jo e mundur të krijohet një klasifikim i skemave të sigurisë sociale që mund të
aplikohen në të gjitha shtetet anëtare. Po kështu, diskutimet vazhdojnë edhe në lidhje me
çështjen se cila është perspektiva, drejtimi apo rruga më fleksible për arritjen e qëllimeve
të politikëbërësve evropianë në këtë drejtim. Ky punim, do të ketë kështu, si qëllim të
kontribuojnë në debatin shkencor dhe juridik në fushën e sigurisë sociale në Evropë,
përmes një analize teorike të literaturës në këtë fushë, si dhe përmes eksperiencës së
katër shteteve: Gjermania, Suedia, Anglia dhe Portugalia, që sipas teoricienëve janë
shembulli më i mirë i identifikimit të katër modeleve kryesore të shtetit të mirëqenies
sociale (modelit kontinental, skandinav, anglo- sankson dhe mesdhetar).
Me qëllim që të theksojmë rëndësinë e lëvizjes së lirë të punëtorëve në vendet anëtare të
Unionit të Përbashkët Evropian, ky punim ka në qendër të objektivave të tij analizimin e
parimit të koordinimit, si një nga parimet bazë dhe më të rëndësishme ku do të mbështetet
bashkëpunimi i shteteve evropiane në fushën e sigurisë sociale. Një nga objektivat në
punim është pikërisht analiza e kuadrit juridik, evropian në lidhje me koordinimin e
sisteme evropiane të sigurisë sociale, duke e vënë theksin, sidomos tek analiza juridike e
Rregullores së Këshillit 883/2004 ‘Mbi koordinimin e sistemeve të sigurisë sociale në
shtetet anëtare’. Sistemi kompleks i rregullave evropiane në lidhje me koordinimin e
sistemeve të sigurisë sociale, edhe pse ndikon ndjeshëm në mobilitetin e forcës punëtore
në Evropë, kërkon një bashkëpunim të madh midis institucioneve evropiane dhe vullnetit
politik të shteteve anëtare. Duke analizuar kuadrin juridik ‘të detyrueshëm’ për t’u
zbatuar nga shtetet anëtare, në punim përpiqet të bëhet krahasimi midis instrumenteve
hard law dhe atyre soft law në fushën e koordinimit (metoda e hapur e koordinimit).
Nga ana tjetër, për të ndihmuar në përmirësimin e doktrinës juridike në fushën e së
drejtës së krahasuar të sigurisë sociale evropiane, punimi do të ketë si objektiv bërjen e
një analize të thelluar krahasimore në lidhje me:
 Konceptin e sigurisë sociale
 Burimet e sigurisë sociale
 Rreziqet sociale dhe përfitimet
 Kushtet e kualifikimit sipas skemave të mbuluara
 Metodën e financimit
 Administrimin e skemave të sigurisë sociale
E veçanta e këtij studimi qëndron në trajtimin e një problematike që nuk ndalet në
shpjegimin e koncepteve bazë të mbrojtjes sociale, por e shtrin fushën e kërkimit në të
gjitha degët e sistemeve të sigurisë sociale në shtetet, duke evidentuar rrisqet sociale me
të cilat përballen çdo ditë shtetasit evropiane dhe kushtet që ata duhet të plotësojnë për të
marrë përfitimet në çdo rast. Gjithashtu, puna kërkimore ka si qëllim jo vetëm ofrimin e
njohurive të nevojshme të legjislacionit evropian në fushën e sigurisë sociale, por edhe të
kontribuojë në identifikimin e rrugëve dhe mënyrave të reja për krijimin e politikave dhe
reformave strategjike në luftën kundër përjashtimit social në këtë fushë. Rëndësia e tij
lidhet edhe me qëllimin në tërësi të punimit shkencor, duke vlerësuar jo vetëm ndikimin
xi
që ka kuadri juridik në koordinimin e sistemeve të sigurisë sociale në Evropë, por
gjithashtu edhe duke identifikuar format dhe mënyrat e reja të bashkëpunimit të shteteve
evropiane për të siguruar zbatimin me sukses të strategjive në fushën e mirëqenies
sociale. Kjo do të realizohet përmes një rivlerësimi sa juridik, aq edhe shoqëror, të
sigurisë sociale dhe kuptimit që ky koncept ka sot. Punimi që kemi paraqitur paraqet
rëndësi shkencore, jo vetëm sepse prezantimi i çështjeve kryesore në fushën e sigurimit
social kontribuon në debatin shkencor, por edhe sepse instrumentet juridike në fushën e
koordinimit të sistemeve të sigurisë sociale evropiane nuk kanë qenë pjesë e punimeve të
mëparshme. Po kështu, analiza e sistemeve kryesore në shtetet bazë të mirëqenies sociale
evropiane besojmë se e rrit rëndësinë e këtij punimi shkencor.
Struktura e punimit
Disertacioni me temë ‘SISTEMET E SIGURIMIT SOCIAL NË EVROPË, VËSHTRIM
KRAHASUES’ paraqitet i ndarë në disa pjesë. Kreu i parë nën emërtimin ‘KONCEPTI i
SIGURISË SOCIALE DHE EVOLUIMI HISTORIK i TIJ’ ka si qëllim ofrimin e një
kuadri teorik në terma të ‘sigurisë sociale’ me një rishikim të literaturës së autorëve të
ndryshëm në këtë fushë. Në mungesë të një përkufizimi të vetëm, çdo autor e ka
përkufizuar konceptin e sigurimeve shoqërore sipas perceptimit të tij. Në këtë pjesë
analizohet se dhënia e një përkufizimi të vetëm mbi ‘sigurimin social’ është e vështirë
nisur nga fleksibiliteti që ka ky koncept, duke reflektuar përmbajtjen e veçantë dhe
specifike të çdo shteti. Ky koncept është objekt i ndryshimeve dhe zhvillimeve të
herëpashershme në përputhje me ndryshimet e faktorëve strukturore dhe kulturorë në një
periudhë të caktuar.3 Vështirësia lidhet edhe me faktin se në nivel evropian mungon një
nocion i unifikuar në lidhje me sigurimet shoqërore dhe mbrojtjen sociale. Koncepti i
sigurisë sociale vjen i analizuar sipas pikëpamjeve të autorëve të ndryshëm duke filluar
nga Barker, Holzhausen, Beveridge, Frienlander, Weber, Cohen deri tek Sienfield dhe
Bergman. Të gjitha kuptimet e sjella përmes tezave të autorëve të sipërpërmendur,
ndikojnë në dhënien e një kuptimi më të plotë të konceptit të sigurisë sociale. Secili prej
autorëve bazohet në një element ose tipar të sigurisë sociale duke ngritur një kuptim më
pas mbi konceptin si i tillë. Përmendim kështu kuptimet e ndryshme që merr koncepti në
varësi të llojeve të rreziqeve sociale të mbrojtura (në kuptimin e sigurisë sociale kundër
rreziqeve sociale), përfitimeve monetare (si një sistem që ofron përfitime në të holla, me
qëllim kompensimin e mungesës ose reduktimit të të ardhurave), përfitimeve në natyrë (si
një sistem që ofron një tërësi shërbimesh për të mbrojtur individët nga kontigjencat
sociale) etj. Në nivel ndërkombëtar analizohet përkufizimi i konceptit të sigurisë sociale
nga Organizata Ndërkombëtare e Punës dhe Konventa Nr.102 e saj në lidhje me normat
minimale të sigurisë në punë. Ajo që theksohet gjatë analizës, është fakti se edhe kjo
konventë, më tepër se sa jep kuptimin e përmbajtjes së sigurimit shoqëror si koncept,
ndalet në përmbajtjen e nëntë degëve kryesore të skemave të ngritura për zbatimin e
mbrojtjes sociale. Në vazhdim të kreut të parë, analizohen edhe funksionet e sistemeve
të sigurisë sociale (parandalues dhe promovues), shpjegimi i të cilave na çon drejt një
kuptimi të nocionit bazë si ‘sistemi i mbrojtjes kundër rënies së standardit të jetës së
individëve, grupeve të caktuara dhe/ose promovimi i këtyre standardeve të jetesës tek
individët, grupet e individëve ku standardet ekzistuese janë nën minimumin e caktuar’.
3 Berghman J ‘Basic Concepts of Social Security’ in Social Security in Europe Brussels Bruylant-Maklu
(199 i ), fq 10-11.
xii
Në fund, ‘siguria sociale’ shihet si një e drejtë e njeriut dhe si një nevojë universale.
Pjesa e dytë e Kreut të parë trajton evolucionin e sistemeve të sigurisë sociale në
Europë që nga fillesat e tij, në periudhën e revolucionit industrial në Evropë. Kemi të
bëjmë më një qasje historike, e cila shpjegon së pari dy modelet e integrimit evropian
referuar mbrojtjes sociale (integrimi negativ dhe pozitiv) si dhe pasojat që sjell secili
prej këtyre modeleve. Në lidhje me integrimin negativ dhe pozitiv analizohen modelet
kryesore historike të integrimit evropian dhe më tej në fushën e politikave sociale duke
parë në një plan krahasimor integrimin sipas Rahju-t gjerman dhe SHBA. Zhvillimi
historik i sistemeve të sigurisë sociale nuk mund të përfundonte pa prekur dy figurat
kryesore të sistemit social evropian (Bismark dhe Beveridge) dhe pa analizuar ndikimin
që ata kanë luajtur në përcaktimin e drejtimit të politikave sociale evropiane. Pjesa e
fundit e kapitullit trajton metodën e koordinimit të sistemeve të sigurisë sociale në
Evropë duke nxjerrë karakteristikat dhe rëndësinë që ajo ka në kuadër të garantimit të
lëvizjes së lirë të shtetasve brenda unionit të përbashkët evropian.
Kreu i II nën emërtimin ‘PARIMET DHE BURIMET E TË DREJTËS SË
SIGURISË SOCIALE NË EVROPË’ trajton në mënyrë të ndarë së pari parimet bazë
mbi të cilat mbështeten sistemet e sigurisë sociale në shtetet anëtare dhe së dyti burimet
e të drejtës së sigurisë sociale në planin ndërkombëtar dhe në nivel të shteteve anëtare.
Për shkak të ndarjes së kompetencave në fushën e sigurisë sociale midis shteteve
anëtare dhe Bashkimit Evropian, parimi bazë i analizuar është parimi i subsidiaritetit.
Ky parim shihet sipas dy drejtimeve: subsidiaritet vertikal dhe horizontal. Punimi
thekson se zbatimi i të dy formave të subsidiariteti është i rëndësishëm për garantimin e
një qeverisje sa më afër shtetasve evropiane. Krahas parimit të subsidiaritetit në pjesën
e parë të kreut II analizohen gjithashtu parimi i solidaritetit dhe ai i territorit.
Gjithashtu në këtë pjesë të punimit analizohen edhe parimet bazë që janë karakteristikë
për koordinimin e shteteve anëtare në fushën e sigurisë sociale si : parimi i trajtimit të
barabartë dhe mosdiskriminimit, parimi i grumbullimit të periudhave të sigurimit, parimi
i përcaktimit të legjislacionit të aplikueshëm, parimi i eksportit të përfitimeve dhe parimi
i miradministrimit dhe bashkëpunimit midis shteteve anëtare. Pjesa e dytë e kreut II duke
e vënë theksin tek burimet e të drejtës evropiane të sigurisë sociale i ndan ato fillimisht
sipas origjinës së krijimit të tyre në burime të brendshme/kombëtare dhe ndërkombëtare.
Burimet kombëtare për nga origjina bëhen pjesë e të drejtës së sigurimeve shoqërore që
në momentin që ato hyjnë në fuqi. Ndërkohë që, burimet ndërkombëtare do të bëhen pjesë
e të drejtës së sigurimeve shoqërore pas plotësimit të kushteve të veçanta të lidhura me
procedurat e implementimit të së drejtës ndërkombëtare në të drejtën e brendshme. Si
pjesë e burimeve ndërkombëtare analizohen instrumentet ndërkombëtare të krijuara në
kuadër të Organizatës së Kombeve të Bashkuara (Pakti ndërkombëtar mbi të drejtat
sociale, ekonomike dhe kulturore), konventat e krijuara në kuadër të Organizatës
Ndërkombëtare të Punës në fushën e sigurisë sociale, si dhe ato të krijuara në kuadër të
Këshillit të Evropës (kodi social evropian). Ndërkohë që në nivel të shteteve anëtare,
punimi analizon Kushtetutën si ligjin bazë që përcakton përveç të tjerave edhe objektivat
sociale të një shteti evropian duke dalluar dispozitat e ndryshme kushtetuese në shtete të
ndryshme, në varësi të qëllimit që ato kanë në fushën e sigurisë sociale (dispozita që
vetëm theksojnë ekzistencën e ‘shtetit social’, dispozita që vetëm konfirmojnë ekzistencën
e ‘sigurisë sociale’ dhe ‘asistencës sociale’, dispozita që rendisin të drejtat sociale si dhe
dispozita që rregullojnë funksionimin dhe administrimin e sistemit të sigurisë sociale). Në
xiii
nivel më të ulët se Kushtetuta, rëndësi i kushtohet në pjesën e fundit të kreut, ligjeve të
brendshme në fushën e sigurisë sociale si dhe akteve nënligjore që ndihmojnë në
zbërthimin dhe vënien në zbatim të dispozitave kombëtare në këtë fushë.
Kreu i III i emërtuar ‘DIVERSITETI MIDIS SHTETEVE ANËTARE: POLITIKAT
SOCIALE DHE VEPRIMI RATIONE PERSONALE i SKEMAVE TË SIGURIMEVE
SOCIALE’ bazohet në tezën se Europa është një entitet shumë heterogjen kulturor dhe
shoqëror. Shtetet që e përbëjnë atë kanë shumë vlera dhe përvoja, duke përfshirë
objektivat e përbashkëta të zhvillimit ekonomik, shoqëror dhe politik. Kjo Europë si një
entitet heterogjen është konsideruar një vlere qendrore. Duke pranuar diversitetin që
ekziston midis shteteve anëtare, Bashkimi Evropian ka luajtur një rol të rëndësishëm në
afirmimin e tij në krijim e politikave komunitare. Ky diversitet është njohur edhe nga
Traktati për krijimin e BE-së, i cili parashikon se ‘Komuniteti duhet të kontribuojë në
lulëzimin e kulturave të shteteve anëtare, ndërkohë që respekton diversitetin midis
shteteve në nivel lokal dhe rajonal…’4. Rëndësia e trajtimit të disversitetit midis shteteve
shihet në dy aspekte: së pari pasi diversiteti social midis shteteve anëtare ndikon
drejtpërdrejt në modelin e sistemit të sigurisë sociale që mbajnë shtetet; dhe së dyti: pasi
njohja e këtij diversiteti mund të ndihmojë për një koordinim më të mirë midis shteteve
anëtare’. Qasja analitike në këtë pjesë është sa juridike, po aq edhe politike, sociale dhe
ekonomike duke qenë se trajtohen çështje të tilla si: diversiteti në tregun e punës,
diversiteti në politikat sociale të shteteve anëtare, diversiteti brenda bashkimit ekonomik
dhe social, diversiteti i regjimit të mirëqenies etj. Duke qenë se një nga dallimet që kanë
skemat e sigurimeve shoqërore në shtetet anëtare është sfera e subjekteve që gëzojnë
mbrojtje nga këto skema, kemi menduar që në pjesën e dytë të këtij kreu të trajtojmë
klasifikimin dhe dallimin e sistemeve të sigurisë sociale në shtetet anëtare referuar kjo
shtrirjes personale të tyre. Analiza e fushës së veprimit ‘ratione personale’ në një
marrëveshje të sigurimit shoqëror duhet të bëjë dallimin midis shtrirjes së aplikimit në
anën e kontributeve të sistemit dhe sferën e aplikimit në anën e përfitimit. Për shkak të
ngjashmërisë së madhe që ekziston ndërmjet këtyre të dyjave dhe për shkak se një pjesë
kontributi mund të trajtohet më mirë së bashku me financimin e sigurimeve shoqërore, në
parim, Kreu III kufizohet vetëm në drejtim të palëve që kanë përfitime. Klasifikimi dhe
ndarja e parë që i bëhet shteteve anëtare është mbajtja dhe aplikimi i skemave universale
apo selektive. Në llojin e parë (tipike për Anglinë) sigurimet universale mbulojnë të gjithë
banorët e një shteti. Ndërkohë që skemat e veçanta apo selektive kanë të bëjnë me
mbulimin e një kategorie të caktuar subjektesh, në mjaft raste bazuar në profesionin e
tyre (ndryshe, skema profesionale). Si pjesë e rrethit të subjekteve që mbulohen nga
skemat sociale të sigurisë, në vazhdim, kreu ndalet në analizën e kategorisë së
punëmarrësve, personave të vetë-punësuar, nëpunësve civilë/publikë, të huajve si dhe
emigrantëve ‘jo të ligjshëm’. Duke qenë se deri në këtë moment analizohet diversiteti i
skemave të sigurisë sociale në varësi të kategorisë së përfituesve të mbrojtur prej tyre,
çështja e fundit që trajtohet në këtë kre është koordinimi i sistemeve të sigurisë sociale në
lidhje me sferën subjektive. Mbetja vetëm brenda kornizave territoriale të mbrojtjes së
subjekteve do të ishte e kuptueshme në kushtet e një politike të izoluar të punës dhe
kufizimit të lëvizjes së lirë të punëtoreve nga një shtet në tjetrin. Ndërkohë, që lëvizja e
4 TREATY ON EUROPEAN UNION, Feb. 7, 1992, 1992 O.J. (C 191) 1, art. 128 (emphasis added)
[hereinafter TEU]. The affirming language has been preserved in the Treaty Establishing the European
Community.
xiv
lirë e personave është një nga liritë kryesore të garantuara sot në nivel të Unionit të
përbashkët evropian. Prandaj është me rëndësi që në analizë të fundit t’i japim përgjigje
pyetjes se: ç’ndodh me të drejtat e subjekteve që zhvendosen nga vendi i tyre, të
përfituara nga sistemet kombëtare të sigurisë sociale?
Kreu IV ‘RREZIQET SOCIALE DHE APLIKIMI i RREGULLAVE TË
KOORDINIMIT MIDIS SHTETEVE ANËTARE’ ka në fokus të trajtimit të tij së pari
shpjegimin e konceptit të ‘rreziqeve sociale’ dhe ‘kontigjencave sociale’ dhe së dyti,
aplikimin e rregullave të koordinimit në lidhje me punëtorët që lëvizin nga një shtet
anëtar në një tjetër, referuar secilit rrezik social të mbrojtur. Koncepti i ‘rrezikut social’
referon te parimi më i rëndësishëm i sistemit të sigurimeve shoqërore, sipas të cilit
mbrojtja sociale siguron siguri kundër rreziqeve që janë pjesë e jetës sonë të përditshme.
(të tilla si: rreziku i të mos qënit i aftë për punë për shkak të moshës së vjetër, rreziku i
dëmtimit në punë, i kalimit në statusin e të papunit). Analiza që kjo pjesë i bën rreziqeve
sociale e ka bazën te renditja në Konventën Nr. 102 të Organizatës Ndërkombëtare të
Punës, e cila merret me standardet minimale të sigurisë sociale duke analizuar si pjesë të
tyren nevojën për kujdes mjekësor, paaftësinë e përkohshme për punë, papunësinë,
moshën e vjetër, aksidentin në punë dhe sëmundjet profesionale, përgjegjësinë për
mbajtjen e fëmijëve, mëmësinë, invaliditetin apo vdekjen. Gjatë trajtimit analitik bëhet
ndarja midis sigurisë sociale dhe mbrojtjes sociale. Kështu, secila prej gjendjeve të
mësipërme përfshihet brenda konceptit të ‘sigurisë sociale’. Ndërkohë që, nëse flasim për
një ‘rrezik’ tjetër të ndryshëm nga ata që kemi përmendur më lart dhe që ka të bëjë me
‘nevojën’, rrezikun e ‘varfërisë’ apo mungesën e mjeteve të nevojshme për një ekzistencë
të mirë, atëherë kalojmë nga koncepti i sigurisë sociale, në atë të mbrojtjes sociale. Në
lidhje me secilin prej rreziqeve sociale në këtë pjesë do të trajtohet: kuptimi i tij i
përgjithshëm, llojet dhe kushtet e përfitimit, subjektet që mund të përfitojnë dhe çfarë
ndodh, nëse përfituesit zhvendosen, nga një shtet anëtar në një shtet tjetër anëtar.
(bazuar në rregulloren 883/2004)
Kreu V i emërtuar ‘ADMINISTRIMI DHE FINANCIMI i SISTEMEVE TË
SIGURISË SOCIALE NË SHTETET ANËTARE’ përbëhet nga dy pjesë të veçanta,
secila prej tyre trajton: administrimin e sistemeve të sigurisë sociale dhe metodat e
financimit të skemave të sigurimeve sociale. Në pjesën e parë fokusi vendoset kryesisht në
diversitetin e shteteve anëtare në lidhje me organet që iu besoi administrimin e sistemit të
sigurisë sociale. Mund të flasim për dallimin midis administrimit nga një organ i vetëm
ose nga një bashkim organesh profesionale publike ose private. Po kështu në lidhje me
administrimin, trajtohet edhe parimi i decentralizimit/ autonomisë dhe kontrollit brenda
një sistemi organesh, që kanë në kompetencë të tyre realizimin praktik të sistemeve të
sigurisë sociale. Organet e administrimit mund të jenë të decentralizuara si nga funksioni
ashtu edhe nga territori. Për këtë arsye, gjatë punimit shpjegohet se si funksionon
administrimi i sistemeve të sigurisë sociale bazuar në secilin prej llojeve të
decentralizimit. Interes i kushtohet edhe ndikimit të organizatave jo-fitimprurëse në të
gjithë procesin administrativ. Nga ana tjetër, regjimi evropian i koordinimit në fushën e
sigurisë sociale përfshin, përveç të tjerave, edhe rregullat e bashkëpunimit administrativ
midis institucioneve kompetente në shtetet anëtare. Për këtë arsye nuk do të lihet pa
analizuar Rregullorja 883/2004/KE në lidhje me organet e krijuara në nivel evropian për
administrimin e sistemeve të sigurisë sociale (Komisioni administrativ, komisioni teknik i
procedimit të të dhënave, bordi i auditit, komiteti këshillues) si dhe fushat në të cilat
xv
vepron bashkëpunimi administrativ midis shteteve anëtare (Informacioni i përbashkët
mbi legjislacionin kombëtar, ofrimi i asistencës administrative, vendosja e komunikimit
direkt, ofrimi i bashkëpunimit dhe dhënia e informacionit të përbashkët në zgjidhjen e
rasteve individuale). Pjesa e dytë e Kreut V i referohet financimit të sigurimeve sociale.
Duke qenë se ligji i sigurimeve sociale i jep personave të përligjur të drejta reale
subjektive të përfitimeve sociale, duhet të gjenden mjete të përshtatshme për të mbuluar
shpenzimet e parashikuara. Individët që gjenden brenda shtrirjes subjektive të skemave të
sigurimeve shoqërore janë të vetëdijshëm që përfitimet do të jenë të mundshme në
momentin që ata do të kenë nevojë. Prandaj është mjaft e rëndësishme të merren masa
për një administrim të mirë të fondit të sigurimeve, në kuptimin që të ardhurat duhet të
jenë paguar më parë për t’u shpenzuar në një moment të dytë në favor të subjekteve në
nevojë. Tre janë burimet kryesore të financimit të sigurimeve shoqërore: kontributet e
paguara në një përqindje nga punëmarrësi, punëdhënësi dhe kontributet qeveritare.
Shumica e sistemeve të sigurimit social financohet pjesërisht nga kontributet që do të
paguhen nga vetë i siguruari shoqëror dhe/ose nga punëdhënësit e tyre. Në sistemet e
sigurimeve shoqërore për punonjësit bëhet një dallim ndërmjet kontributeve të
punëdhënësve dhe të punonjësve. Në punim bëhet dallimi midis financimit në rastin e
punonjësve dhe personave të vetëpunësuar. Sistemet e sigurimeve shoqërore për të
vetëpunësuari nuk mund të veprojnë me pagat që i nënshtrohen detyrimit të kontributeve.
Baza e kontributit në këtë rast matet në terma të të ardhurave reale, vlerësuar apo të
deklaruara nga organet përkatëse. Në mënyrë më të përmbledhur trajtohet financimi i
skemave të sigurisë sociale nga buxheti shtetëror si dhe nga kontributet e përfituesve.
Fokusi kryesor i gjithë kësaj pjese është në fakt bërja e një dallimi, (bazuar në mënyrën e
financimit) midis sistemit Pay-As-You-Go dhe sistemit të financimit të fondeve të sigurisë
sociale. Secili prej këtyre dy sistemeve analizohet në mënyrë të hollësishme për të na
ndihmuar të kuptojmë se cili është sistemi më efektiv që duhet të huazohet nga shtetet
anëtare.
Kreu VI ‘ASPEKTE TË ZBATIMIT TË SISTEMEVE TË SIGURISË SOCIALE NË
SHTETET ANËTARE’ ka në fokus të trajtimit të tij analizën e katër sistemeve të
sigurisë sociale në katër shtete evropiane : Suedi, Gjermani, Portugali dhe Angli. Ndarja
dhe përzgjedhja e këtyre shteteve është bazuar në katër modelet historike të sigurisë
sociale në Evropë : modeli skandinav, kontinental, mesdhetar dhe anglo-sakson. Për ta
pasur sa më të lehtë nxjerrjen e tipareve të veçanta për secilin shtet krahasuar me tre të
tjerët është përzgjedhur një trajtim i të gjithë shteteve mbi të njëjtat çështje: zhvillimi
historik i sistemit të sigurisë sociale, rreziqet sociale të mbuluara, sfera personale e
aplikimit, kushtet e kualifikimit sipas secilës skemë, administrimi dhe financimi i tyre.
Kreu VII dhe i fundit ka në fokus një përmbledhje të përfundimeve më të rëndësishme të
disertacionit që jemi duke analizuar.
Metodologjia
Kërkimi ligjor, si proces, përfshin përdorimin e një sërë metodash dhe teknikash që secila
më vete ose të gjitha së bashku kontribuojnë në arritjen e objektivave të punimit. Po
kështu, si një proces sistematik i kërkimit në fushën e së drejtës së sigurisë sociale në
Evropë, disertacioni që po paraqesim është rrjedhojë e aplikimit të një metodologjie të
xvi
bazuar, sa në rishikimin e literaturës në këtë fushë, po aq edhe në procesin e analizës
juridike të kuadrit normativ, me qëllim përparimin e të drejtës së sigurisë sociale. Faza e
parë e punimit i është rezervuar totalisht mbledhjes së të dhënave dhe literaturës së
nevojshme, për qëllim të analizës juridike. Kjo fazë, edhe pse e gjatë, ka qenë faza më e
rëndësishme, që ka sjellë krijimin e një disertacioni, pas konsultimit të një literature mjaft
të gjerë (edhe pse jo shteruese) në fushën e sigurisë sociale evropiane. Gjithashtu,
shqyrtimi i praktikës gjyqësore në lidhje me aplikueshmërinë e skemave të sigurisë
sociale midis shteteve anëtare ka qenë me rëndësi, për vetë faktin se një pjesë e çështjeve
në lidhje me nevojshmërinë ose jo të aplikimit të rregullave të koordinimit nga shtetet
anëtare është shpjeguar/analizuar vetëm nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë. Nga ana
tjetër, duke qenë se kërkimi në pjesën më të madhe të tij ka në fokus analizën
krahasimore, është bërë i mundur paraprakisht gjetja e informacionit të nevojshëm në
lidhje me legjislacionin social të shteteve anëtare. Kërkimi që kemi ndjekur është i tipit
analitik, që kalon ndërmjet disa fazave: analiza ligjore sistematike e evolucionit të
sigurisë sociale në Evropë, vlerësimi kritik i korpusit juridik dhe parimeve të
përgjithshme të së drejtës së sigurimeve sociale, vlerësimi i diversitetit të shteteve
anëtare në fushën e sigurisë sociale dhe rolit që ai ka në zhvillimin ekonomik-socialkulturor
të shteteve si dhe kërkimi i gjetjeve apo propozimeve të mundshme për
përmirësimin e kuadrit juridik në këtë fushë. Në mënyrë të përmbledhur, disertacioni
është bazuar në kombinimin e teknikave të mëposhtme:
– Analiza ligjore e bazuar në legjislacionin primar të normave të të drejtës
evropiane në fushën e sigurisë sociale (traktateve), legjislacionin sekondar
(rregullorja 883/2004), instrumentet ligjore të barazisë gjinore në kuadër të
Këshillit të Evropës (Kodi Social Evropian.) si dhe normat juridike në të njëjtën
fushë si pjesë e legjislacionit të shteteve anëtare (Kodi i Sigurisë Sociale në Suedi,
legjislacioni i sigurisë sociale në Gjermani, Portugali dhe Angli).
– Analiza jurisprudenciale: e bazuar kryesisht në praktikën gjyqësore të
Gjykatës Evropiane të Drejtësisë në lidhje me shpjegimin e koncepteve në fushën
e sigurisë sociale evropiane si dhe në lidhje me shmangien e konflikteve midis
shteteve anëtare lidhur me zbatimin korrekt të normave komunitare.
– Metoda krahasimore e bazuar në studimin e legjislacionit të disa shteteve
Anëtare të Bashkimit Evropian (Suedi, Gjermani, Angli, Portugali) për të parë
ndryshimet në rang shtetesh në lidhje me aspekte të veçanta të zbatimit të sistemit
të sigurisë sociale, sidomos për sa i përket: sferës materiale dhe personale,
kritereve të kualifikimit, administrimit dhe metodave të financimit të skemave të
sigurisë sociale në shtetet anëtare.
– Përshkrimi historik është prezent në kreun e parë të punimit shkencor me
qëllimin për të treguar evolucionin gradual të sistemeve të sigurisë sociale në
Evropë duke filluar nga gjenezat e krijimit të tij pas revolucionit industrial deri në
sistemet e sigurisë sociale që janë duke u zbatuar sot në shtetet anëtare të
Bashkimit Evropian.
Literatura
xvii
Siç e theksuam më lart, rishikimi i literaturës në lidhje me sistemet e sigurisë sociale në
Evropë ka qenë një pjesë thelbësore e procesit kërkimor. Për realizmin e tij janë
shfrytëzuar burimet parësore, dytësore dhe tretësore të lidhura gjithmonë me çështjen
kërkimore.
Si pjesë e burimeve parësore, kërkimi është mbështetur në konsultimin e kuadrit ligjor në
fuqi në fushën e sigurisë sociale në shtetet anëtare, rregulloret dhe direktivat e BE-së në
këtë fushë, rregulloret e KE, raportet e pabotuara ende në shtetet anëtare etj.
Në kuadër të burimeve dytësore, baza ka qenë rishikimi i botimeve të autorëve të
huaj/shqiptarë, që njihen për kontributin e rëndësishëm të tyre në ecurinë e kësaj fushe,
artikujve shkencore të referuar në konferenca shkencore ndërkombëtare dhe kombëtare,
artikujve të botuar në revista shkencore në formë të printuar apo on-line, disertacioneve
të huaja dhe shqiptare në fushën e mbrojtjes sociale.
Ndërkohë që për shpjegimin e koncepteve bazë në punim janë shfrytëzuar edhe burimet
tretësore, indekset, fjalorët, enciklopeditë e ligjit evropian të sigurisë sociale.
Në mënyrë të zgjeruar, lista e plotë të bibliografisë së shfrytëzuar, që për lehtësi
identifikimi paraqitet e kategorizuar sipas llojit të burimit të referuar dhe rendit
alfabetik, do të gjendet në fund të punimit.
xviii
Shkurtime
BE – Bashkimi Evropian
GJED – Gjykata Evropiane e Drejtësisë
KBE – Këshilli i Bashkimit Evropian
KE – Komisioni Evropian
KEE – Komuniteti Ekonomik Evropian
KES – Komiteti Ekonomik Social
KKBGJ – Këshilli Kombëtar për Barazinë Gjinore
KoR – Komiteti i Rajoneve
MHK – Metoda e Hapur e Koordinimit
MSA – Marrëveshja e Stabilizim Asociimit
TBE – Traktati i Bashkimit Evropian
TFBE – Traktati i Funksionimit të Bashkimit Evropian
SHBA- Shtetet e Bashkuara të Amerikës
ONP/ILO- Organizata Ndërkombëtare e Punës
KSE- Karta Social Evropiane
PNSEK- Pakti ndërkombëtar social, ekonomik, kulturor.
PE- Parlamenti Evropian
KEE- Komuniteti Ekonomik Evropian
AFDC- Ndihma për familjet në nevojë
xix
Tabela e përmbajtjes
DEDIKIM …………………………………………………………………………………………………………… i
FALENDERIME………………………………………………………………………………………………… ii
HYRJE ……………………………………………………………………………………………………………… iii
Shkurtime ……………………………………………………………………………………………………… xviii
KREU i ………………………………………………………………………………………………………………. 1
1. KONCEPTI i SIGURISË SOCIALE DHE EVOLUIMI HISTORIK i TIJ …….. 1
1.1 Kuptimi i konceptit të sigurisë sociale …………………………………………………………………… 1
1.1.2 Sigurimi social si mbrojtje dhe promovim i standardit të jetesës …………………………….. 5
1.1.3 Siguria sociale si një nevojshmëri universale ……………………………………………………….. 6
1.1.4 Siguria sociale si një e drejtë e njeriut …………………………………………………………………. 6
1.2. Qasja Historike dhe Analitike e konceptit të sigurisë sociale në Evropë ……………………. 8
1.2.1 Fillesat e nocionit të sigurisë sociale në Europë ……………………………………………………. 8
1.2.2 Revolucioni industrial dhe qasja Bismark ………………………………………………………….. 10
1.2.3 Qasja Beveridge……………………………………………………………………………………………… 10
1.2.4 Nga Integrimi Negativ në atë Pozitiv ………………………………………………………………… 11
1.2.5 Modelet Historike për Integrimin Europian në Fushën e Politikës Sociale ……………… 13
1.2.5.1 Rahju Gjerman…………………………………………………………………………………………….. 13
1.2.5.2 SHBA ………………………………………………………………………………………………………… 15
1.2.5.3 KEE kundrejt SHBA dhe Rahjut Gjerman ………………………………………………………. 17
1.2.6 Katër Regjimet e Politikës Sociale në KEE ………………………………………………………… 18
1.2.6.1 Modeli skandinav i përkrahjes sociale …………………………………………………………….. 19
1.2.6.2 Vendet e ‘Bismarkut’ …………………………………………………………………………………… 20
1.2.6.3 Vendet Anglo-saksone ………………………………………………………………………………….. 21
1.2.6.4 Vendet e ‘Bregut Latin’ ………………………………………………………………………………… 22
1.2.7 Drejtimi i Politikës Evropiane të Përkrahjes Sociale. …………………………………………… 24
1.2.7.1 Etapat e integrimit evropian: shembulli gjerman………………………………………………. 24
1.2.7.2 ‘Europianizimi i politikës së varfërisë’ …………………………………………………………… 29
xx
1.2.8 Nevoja për koordinim e sistemeve të sigurisë sociale në unionin evropian. ……………. 31
1.2.8.1 Metoda e Hapur e Koordinimit ………………………………………………………………………. 33
KREU II …………………………………………………………………………………………………………… 36
2.PARIMET DHE BURIMET E TË DREJTËS SË SIGURISË SOCIALE NË EVROPË ………………… 36
2.1 Subsidiariteti : Parimi bazë mbi decentralizimin e sistemeve të sigurisë sociale ………… 36
2.1.1 Subsidariteti vertikal ……………………………………………………………………………………….. 37
2.1.2 Subsidiariteti Horizontal ………………………………………………………………………………….. 39
2.1.2 Solidariteti: Një kriter për zbatimin e parimit të subsidiaritetit në Europën Sociale …. 41
2.1.2.1 Solidariteti dhe subsidiariteti vertikal ……………………………………………………………… 42
2.1.2.1.1 Solidariteti dhe mbrojtja sociale ………………………………………………………………….. 42
2.1.1.2 Solidariteti dhe standardet e punës …………………………………………………………………. 43
2.1.2.1.3 Solidariteti dhe subsidiariteti horizontal ……………………………………………………….. 44
2.1.3 Parimi i territorial në sferën e sigurisë sociale ……………………………………………………. 46
2.1.4 Parimi i koordinimit ……………………………………………………………………………………….. 47
2.1.5 Shtetësia sociale në Bashkimin Evropian …………………………………………………………… 49
2.1.5.1 Shtetësia dhe qytetaria sociale ……………………………………………………………………….. 50
2.2 Burimet e të drejtës së sigurisë sociale. ………………………………………………………………… 51
2.2.1 Burimet ndërkombëtare …………………………………………………………………………………… 52
2.2.1.1 Instrumentat e ONP në fushën e sigurisë sociale ……………………………………………… 52
2.2.1.1.1 Konventa e Trajtimit të Barabartë, Nr 19, 1925 …………………………………………….. 52
2.2.1.1.2 Konventa e trajtimit të barabartë (Sigurimi social), 1962 (Nr. 118)………………….. 53
2.2.1.1.3 Konventa mbi Mirëmbajtjen e të drejtave të sigurisë sociale, 1982, (Nr. 157) dhe
Rekomandimi për mirëmbajtjen e të drejtave të sigurisë sociale, 1983 (Nr. 167) ……………. 53
2.2.1.1.4 Rekomandimi Nr 167, 1983 ……………………………………………………………………….. 54
2.2.1.2 Instumentet e ONP në lidhje me mbrojtjen e punëtorëve emigrantë të paligjshëm .. 54
2.2.1.3 Instrumentat evropiane në fushën e sigurisë sociale………………………………………….. 54
2.2.1.3.1 Kodi Evropian i Sigurisë Sociale …………………………………………………………………. 54
2.2.2 Marrëveshjet dy dhe shumë palëshe si burime të të drejtës së sigurisë sociale ………… 56
2.2.2.1 Marrëveshjet e Përkohshme evropiane mbi sigurimin social ……………………………… 56
2.2.2.2 Kushtet që mund të zëvëndësohen nga të drejtat e krijuara nga Marrëveshja e
Përkohshme e Sigurimit Social. ……………………………………………………………………………….. 58
2.2.2.2.1Marrëveshja e Përkohshme Europiane mbi Skemën e Sigurimit social në lidhje me
moshën e vjetër, invaliditetin dhe të mbijetuarit. ………………………………………………………… 59
xxi
2.2.2.2.2 Marrëveshja e Përkohshme Europiane mbi Sigurimin Social, mbi skemat e moshës
së vjetër, invaliditetit dhe të të mbijetuarve ………………………………………………………………… 60
2.2.3 Konventat ……………………………………………………………………………………………………… 61
2.2.3.1 Konventa Europiane mbi Sigurimin Social ……………………………………………………… 61
2.2.3.1.1 Lidhjet me Instrumentat e tjerë Ndërkombëtarë …………………………………………….. 63
2.2.3.1.2 Përcaktimi i Legjislacionit të Aplikueshëm …………………………………………………… 64
2.2.4 Burimet në nivel të shteteve anëtare ………………………………………………………………….. 65
KREU III …………………………………………………………………………………………………………. 70
3. DIVERSITETI MIDIS SHTETEVE ANËTARE: POLITIKAT SOCIALE DHE
VEPRIMI RATIONE PERSONAE i SISTEMEVE TË SIGURISË SOCIAL ……… 70
3.1 Diversiteti brenda Bashkimit Ekonomik dhe Social ……………………………………………….. 71
3.1.1 Diverstiteti i tregut të punes …………………………………………………………………………….. 71
3.1.2 Diversiteti i regjimit të mireqenies ……………………………………………………………………. 72
3.1.3 Diversiteti ne pjesmarrjen politike ……………………………………………………………………. 72
3.1.2 Veçantia europiane …………………………………………………………………………………………. 73
3.1.3 Një Union i punësimit …………………………………………………………………………………….. 74
3.1.3.1 Punësimi si parakusht për zhvillimin e balancuar ekonomik ……………………………… 75
3.1.4 Modelet divergjente të politikes se punesimit …………………………………………………….. 76
3.1.5 Europa Sociale ……………………………………………………………………………………………….. 78
3.2 Veprimi ratione personae i marrëveshjeve të sigurisë sociale …………………………………. 80
3.2.1 Skemat universale dhe të veçanta/ selektive ……………………………………………………….. 80
3.2.2 Kategoritë e personave të mbuluar nga sistemet

ZGJIDHJA E KONTESTEVE TREGTARE PARA
ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR
DISERTACION
PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE
“DOKTOR”

Kandidati:
Arebr ADEMI

Udhëheqësi shkencor:
Prof. dr. Asllan BILALLI

Tiranë, 2015

HYRJE
Zgjidhja e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit e mbështetur në akordimin paraprak
të vullneteve të palëve është e njohur që moti dhe ka një traditë të gjatë. Kjo mënyrë
specifike e zgjidhjes së kontesteve ka mbijetuar gjatë gjithë kësaj kohe të gjatë si
rezultat i besimit që kanë treguar palët për të, duke ia paraqitur arbitrazhit për zgjidhje
kontestet e tyre. Sot, mekanizmi privat i zgjidhjes së kontesteve i quajtur arbitrazh
gëzon njohje në të gjitha rendet juridike të shteteve bashkëkohore dhe është i afirmuar
në suaza botërore. Duke parë aktualitetin dhe popullaritetin e kësaj mënyre alternative të
zgjidhjes së kontesteve, aspak nuk është befasues studimi intensiv që i bëhet zgjidhjes
së kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nga ana e teorisë bashkëkohore
juridike. Si instrument dominant për zgjidhjen e kontesteve nga qarkullimi tregtar
ndërkombëtar dhe si institut juridik në të cilin gërshetohen elemente kontraktuese dhe
juridiksionale (gjyqësore), arbitrazhi tregtar ndërkombëtar mund të studiohet në më
tepër drejtime: nga prizmi i konventave ndërkombëtare, nga prizmi i legjislacioneve
nacionale, nga prizmi i rregulloreve të institucioneve të arbitrazhit dhe nga prizmi i
praktikës së zgjidhjes së kontesteve të ndryshme.
Rregullimi normativ i zgjidhjes së kontesteve para arbitrazhit tregtar
ndërkombëtar në formën e sotme është i kohës së re. Pra, megjithëse rrënjët e këtij
institucioni privat (joshtetëror) të zgjidhjes së kontesteve hasen që nga ditët e hershme
të civilizimit tonë, arbitrazhi tregtar ndërkombëtar afirmimin dhe ekspansionin e vet e
përjetoi në shekullin XX. Veçanërisht, periudha që përfshinë gjysmën e dytë të shekullit
XX karakterizohet me një përkushtim më të madh ndaj arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.
Rregullimi normativ i zgjidhjes së kontesteve nëpërmjet arbitrazhit është intensifikuar,
gjë që ka rezultuar me nxjerrjen e një numri të madh dhe të rëndësishëm të akteve
normative si në planin nacional, ashtu edhe në atë ndërkombëtar. Këtu vlen të
përmendet Konventa e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të
arbitrazhit e vitit 1958, Konventa Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit
1961, Konventa e Uashingtonit për zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet shteteve
dhe shtetasve të shteteve të tjera e vitit 1965, si dhe dokumenti ndërkombëtar Model-
Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i UNCITRAL i vitit 1985 (i amendamentuar
më vitin 2006). Edhe në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë burime të shumta
juridike, të brendshme dhe ndërkombëtare, që kanë të bëjnë me arbitrazhin. Shteti ynë
përpos që është pjesë konventave më të rëndësishme multilaterale të arbitrazhit, ai bën
pjesë në grupin e shteteve që ka të miratuar ligj të posaçëm për arbitrazhin tregtar
ndërkombëtar, ligj i cili paraqet burimin kryesor nacional me të cilin rregullohet kjo
materie. Duhet theksuar se modernizimi i legjislacionit të brendshëm nacional në
numrin më të madh të shteteve dhe suksesi i konventave ndërkombëtare, e veçanërisht i
Konventës së Nju Jorkut, janë njëri ndër faktorët kyç të progresit të arbitrazhit tregtar
ndërkombëtar, që vihet në pah gjatë gjithë punimit.
Megjithëse palët për realizimin e të drejtave nga marrëdhënia e tyre reciproke
mund t’iu drejtohen gjykatave shtetërore, ato më shumë preferojnë arbitrazhin, duke e
konsideruar atë si mjetin më të përshtatshëm të zgjidhjes së kontesteve nga tregtia
ndërkombëtare. Autonomia e vullnetit të palëve në aspekt të zgjedhjes së personave të
cilët do të vendosin për kontestin e tyre, mundësia e tyre për të zgjedhur të drejtën e
zbatueshme materiale dhe procedurale në bazë të së cilës tribunali i arbitrazhit do të
procedojë, konfidencialiteti i procedurës, joformaliteti, profesionaliteti, karakteri
përfundimtar dhe detyrues i vendimit të arbitrazhit, ekzekutueshmëria pa vështirësi e vendimeve të arbitrazhit në shtetet e huaja janë vetëm disa nga përparësitë arbitrazhit që
e bëjnë atë më atraktiv në sytë e palëve. Mirëpo, edhe përkundër avantazheve të kësaj
teknike të zgjidhjes së kontesteve në raport me gjykatat nacionale, arbitrazhi nuk është
mënyrë e përsosur e zgjidhjes së kontesteve. Ai ka të metat e tij, të cilat po ashtu janë
objekt i trajtimit të këtij punimi, ngase njohja e dobësive të këtij institucioni na ndihmon
të kompletojmë fotografinë mbi tërësinë e arbitrazhit dhe u ndihmon palëve që me
vetëdije të plotë të përcaktohen për këtë mënyrë të zgjidhjes së kontesteve.
Që të funksionoj ky mekanizëm i zgjidhjes së kontesteve, e domosdoshme është
që për të njëjtin të jenë pajtuar palët. Prandaj edhe pika nismëtare me rastin e punimit të
disertacionit doktoral ka qenë parimi se arbitrazhi është produkt i marrëveshjes së
palëve të përfshira në kontest, të cilat në mënyrë autonome ia besojnë për zgjidhje
kontestin e tyre këtij instrumenti juridik, e jo gjykatës shtetërore. Autonomia e palëve si
parim që vjen në shprehje në shumë aspekte gjatë zgjidhjes së kontesteve tregtare para
arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është pasqyruar në mënyrë të detajuar, ngase e njëjta
njëherit përfaqëson veçorinë dalluese të këtij mekanizmi kundrejt zgjidhjes gjyqësore të
kontesteve.
Interesi për karakterin teorik, e ndoshta edhe më shumë për karakterin praktik ka
motivuar juristët që të merren me studimin e problematikave që ngërthen zgjidhja e
kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Por, në pyetjen se a është studiuar sa
duhet arbitrazhi tregtar ndërkombëtar në teorinë juridike shqiptare, më duhet të them se
jo. Më konkretisht, duhet të ndajë konstatimin se në teorinë juridike shqiptare tani më
një kohë të gjatë vërehet një mungesë serioze për një studim gjithëpërfshirës në këtë
plan. Kjo vërehet edhe me mungesën e literaturës adekuate në gjuhën shqipe për nevojat
e studentëve për përgatitjen e lëndëve që kanë të bëjnë me të drejtën e arbitrazhit apo
edhe me mënyrat alternative të zgjidhjes së kontesteve. Edhe ato pak studime që i kemi
hasur në gjuhën shqipe lidhur me këtë materie, u referohen problemeve të caktuara
specifike që paraqiten me rastin e zgjidhjes së kontesteve para këtij mekanizmi. Andaj,
qëllimi im me rastin e përcaktimit për këtë studim ka qenë dhe është që të ofrojë një
studim të plotë dhe gjithëpërfshirës lidhur me zgjidhjen e kontesteve para arbitrazhit
tregtar ndërkombëtar, duke paraqitur dhe analizuar pikëpamje doktrinare dhe normative,
duke mos munguar as paraqitja e praktikës gjyqësore të disa shteteve, si dhe praktika e
institucioneve më prestigjioze të arbitrazhit. Hulumtimi i realizuar dhe analiza
shkencore e rezultateve të tij kanë për qëllim që të japin përgjigje pyetjeve të shumta të
rëndësisë teorike dhe praktike. Në radhë të parë, gjatë gjithë këtij punimi kemi për
qëllim që të japim përgjigje në pyetjen se deri në çfarë mase kuadri normativ nacional
dhe ai ndërkombëtar i është përshtatur karakteristikave specifike të kontesteve
arbitrabile, si dhe nevojës për përdorim të gjerë të arbitrazhit si mënyrë më e
përshtatshme për zgjidhjen e tyre. Për më tepër, në kuadër të këtij punimi japim
përgjigje edhe në një sërë pyetjesh, në mesin e të cilave po i veçojmë këto në vijim: Cili
është kuadri normativ dhe cilat janë implikimet procesuale me rastin e zgjidhjes së
kontesteve të palëve në procedurën e arbitrazhit? Cilat janë avantazhet e arbitrazhit
kundrejt zgjidhjes gjyqësore të kontesteve? Cila është natyra juridike e arbitrazhit
tregtar ndërkombëtar? Për çfarë llojesh të arbitrazheve mund të flasim? Cili është
kontributi i institucioneve të arbitrazhit në zhvillimin dhe afirmimin e arbitrazhit? Në
ç’mënyrë kontraktohet kompetenca e arbitrazhit? Cilat kushte kërkohen për
vlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit? Çfarë problemesh praktike rrjedhin nga dy
parimet e njohura “autonomia e marrëveshjes së arbitrazhit” dhe “competencecompetence”?
Në ç’mënyrë konstituohet tibunali i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar? Çfarë kualifikimesh duhet të posedoj arbitri? Cilët elemente karakterizojnë procedurën e
arbitrazhit? Kush dhe në ç’mënyrë përcakton të drejtën e zbatueshme procedurale? Si
përfundon procedura e arbitrazhit dhe cila është procedura pasuese? Për çfarë llojesh të
vendimeve të arbitrazhit mund të flasim dhe cili është efekti i tyre? Pse kërkohet që
vendimet e arbitrazhit të nxirren brenda një afati të caktuar kohor? Çfarë kushtesh duhet
të plotësoj vendimi i arbitrazhit në aspekt të formës dhe përmbajtjes? Cila e drejtë
materiale do të zbatohet nga arbitrazhi me rastin e zgjidhjes së kontestit ndërmjet
palëve? Cilat veprime procedurale mund të pasojnë pas nxjerrjes së vendimit të
arbitrazhit? Cilat janë format themelore të kontrollit gjyqësor të vendimeve të
arbitrazhit? Ç’kuptojmë me nocionin e anulimit të vendimit të arbitrazhit? Cila është
procedura për anulim të vendimeve të tilla? Cilat janë shkaqet për të cilat mund të
anulohen vendimet e arbitrazhit? Çka përfshihet me nocionin e njohjes dhe ekzekutimit
të vendimeve të huaja të arbitrazhit? Cila është procedura e cila zhvillohet me rastin e
njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të tilla? Cilat janë supozimet që duhet të
plotësohen në mënyrë që një vendim i huaj i arbitrazhit të njihet dhe të ekzekutohet në
Republikën e Maqedonisë, si dhe në vendet e tjera anëtare të Konventës së Nju Jorkut të
vitit 1958?
Të gjitha këtyre pyetjeve dhe shumë të tjerave besojmë se u është dhënë
përgjigje profesionale, ligjore dhe praktike në këtë punim. Duke besuar se përgjigjet e
dhëna janë të plota dhe të sakta, me këtë punim synojmë të jemi pjesë e doktrinës
shqiptare në fushën e zgjidhjes alternative të kontesteve, e cila pothuajse mungon.
Urojmë që angazhimi i ynë në këtë punim hulumtues të jep kontribut, sadopak, në
ndriçimin e çështjeve të ndryshme që shfaqen te zgjidhja e kontesteve tregtare para
arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe ti vijë në ndihmë jo vetëm profesionistëve të teorisë
dhe praktikës, por edhe çdo shfrytëzuesi aktual apo potencial të shërbimeve të
arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, si dhe gjithë atyre të cilët kanë njohuri më të kufizuara
në këtë fushë.

TABELA E PËRMBAJTJES
Mirënjohje! ……………………………………………………………………………………………………………….. ii
LISTA E SHKURTIMEVE ………………………………………………………………………………………. viii
METODOLOGJIA ……………………………………………………………………………………………………. ix
HYRJE …………………………………………………………………………………………………………………….. xi
NJË VËSHTRIM I SHKURTËR MBI PUNIMIN ……………………………………………………….. xiv
KREU I
ZHVILLIMI HISTORIK DHE KUPTIMI I ARBITRAZHIT …………………………………….. 1
1.1. ZHVILLIMI HISTORIK I ARBITRAZHIT …………………………………………………………….. 1
1.2. NOCIONI I ARBITRAZHIT …………………………………………………………………………………. 6
1.2.1. Karakteri ndërkombëtar dhe tregtar i arbitrazhit ……………………………………………… 11
1.3. ARBITRAZHI OSE GJYKATAT NACIONALE: AVANTAZHET DHE
DISAVANTAZHET ……………………………………………………………………………………………… 13
1.3.1. Avantazhet e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar …………………………………………………. 14
1.3.2. Disavantazhet e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ……………………………………………. 20
1.4. NATYRA JURIDIKE E ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR ………………. 22
1.4.1. Teoria kontraktuale ………………………………………………………………………………………. 23
1.4.2. Teoria juridiksionale (procesuale apo gjyqësore) …………………………………………….. 27
1.4.3. Teoria mikse (hibride) …………………………………………………………………………………… 31
1.4.4. Teoria autonome ………………………………………………………………………………………….. 32
KREU II
BURIMET JURIDIKE TË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR ………….. 35
2.1. KUPTIMI, KLASIFIKIMI DHE HIERARKIA E BURIMEVE JURIDIKE TË
ARBITRAZHIT TREGATAR NDËRKOMBËTAR ……………………………………………….. 35
2.2. AUTONOMIA E VULLNETIT TË PALËVE ………………………………………………………… 36
2.3. RREGULLAT E ARBITRAZHEVE INSTITUCIONALE ………………………………………. 37
2.4. BURIMET NDËRKOMBËTARE ………………………………………………………………………… 38
2.4.1. Konventat ndërkombëtare multilaterale universale …………………………………………… 39
2.4.1.1. Protokolli i Gjenevës për klauzolat e arbitrazhit i vitit 1923 (Protokolli i
Gjenevës) ………………………………………………………………………………………………. 39
2.4.1.2. Konventa e Gjenevës për ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e
vitit 1927 ……………………………………………………………………………………………….. 41
2.4.1.3. Konventa e Nju Jorkut mbi njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të
arbitrazhit e vitit 1958 ……………………………………………………………………………… 42
2.4.1.4. Konventa Evropiane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit 1961 ………….. 44
2.4.1.5. Konventa e Uashingtonit mbi zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet
shteteve dhe shtetasve të shteteve të tjera e vitit 1965 ………………………………….. 46
2.4.2. Konventat multilaterale regjionale …………………………………………………………………. 47
2.4.2.1. Konventa e Moskës e vitit 1972 ……………………………………………………………….. 47
2.4.2.2. Konventa e Panamasë e vitit 1975 …………………………………………………………….. 48
2.4.2.3. Konventa e Amanit e vitit 1987………………………………………………………………… 49
2.4.2.4. Konventa e vitit 1993 për themelimin e OHADA-s …………………………………….. 49
2.4.3. Marrëveshjet bilaterale …………………………………………………………………………………. 50
2.4.4. Instrumentet ndërkombëtare opsionale ……………………………………………………………. 52
2.4.4.1. Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it …………………………………………………… 52
2.4.4.2. Model-Ligji i UNCITRAL-it ……………………………………………………………………. 54
2.5. LIGJET NACIONALE ………………………………………………………………………………………. 55
2.5.1. E drejta e arbitrazhit në Francë …………………………………………………………………….. 56
2.5.2. E drejta e arbitrazhit në Angli ……………………………………………………………………….. 57
2.5.3. E drejta e arbitrazhit në SHBA ………………………………………………………………………. 58
2.5.4. E drejta e arbitrazhit në Shqipëri …………………………………………………………………… 59
2.6. BURIMET JURIDIKE TË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR NË
REPUBLIKËN E MAQEDONISË ……………………………………………………………………… 60
2.6.1. Burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në Maqedoni deri në
pavarësimin e saj …………………………………………………………………………………………. 60
2.6.2. Burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në R.M pas pavarësimit
e deri më ditët e sotme ………………………………………………………………………………….. 64
2.6.3. Burimet ndërkombëtare të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në Republikën e
Maqedonisë ………………………………………………………………………………………………… 67
KREU III
LLOJET E ARBITRAZHEVE ………………………………………………………………………………… 70
3.1. SHQYRTIME TË PËRGJITHSHME ……………………………………………………………………. 70
3.2. ARBITRAZHET TREGTARE DHE CIVILE ………………………………………………………… 70
3.3. ARBITRAZHET E BRENDSHME DHE NDËRKOMBËTARE ……………………………… 72
3.4. ARBITRAZHET E VENDIT DHE ARBITRAZHET E HUAJA ………………………………. 75
3.5. ARBITRAZHET INSTITUCIONALE DHE AD HOC ……………………………………………. 77
3.5.1. Arbitrazhet ad hoc ………………………………………………………………………………………… 77
3.5.2. Arbitrazhet institucionale ………………………………………………………………………………. 78
3.5.2.1. Institucionet më të njohura të arbitrazhit ……………………………………………………. 80
3.5.2.1.1.Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit e Odës Ndërkombëtare të
Tregtisë – ICC International Court of Arbitration ……………………………………… 82
3.5.2.1.2. Gjykata Londineze e Arbitrazhit Ndërkombëtar (London Court of
International Arbitration – LCIA) …………………………………………………………… 84
3.5.2.1.3.Asociacioni Amerikan i Arbitrazhit (American Arbitration Asociation-
AAA) ………………………………………………………………………………………………….. 84
KREU IV
MARRËVESHJA PËR ARBITRAZHIN TREGTAR NDËRKOMBËTAR ……………….. 90
4.1. RËNDËSIA DHE KUPTIMI I MARRËVESHJES MBI ARBITRAZHIN …………………. 90
4.2. LLOJET E MARRËVESHJES PËR ARBITRAZHIN …………………………………………….. 92
4.3. VLEFSHMËRIA E MARRËVESHJES SË ARBITRAZHIT ……………………………………. 94
4.3.1. Arbitrabiliteti ………………………………………………………………………………………………. 95
4.3.1.1. Arbitrabiliteti ratione materiae (arbitrabiliteti objektiv) ……………………………….. 96
4.3.1.2. Arbitrabiliteti ratione personae (arbitrabiliteti subjektiv) ……………………………… 99
4.3.1.2.1. E drejta e zbatueshme për vlerësimin e aftësisë së personave fizikë për
të lidhur marrëveshje të arbitrazhit ……………………………………………………….. 103
4.3.1.2.2. E drejta e zbatueshme për aftësinë e personave juridikë për të lidhur
marrëveshjen e arbitrazhit ……………………………………………………………………. 104
4.3.2. Forma e marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar …………………………… 105
4.3.2.1. Konventat ndërkombëtare lidhur me formën me shkrim të marrëveshjes së
arbitrazhit …………………………………………………………………………………………… 107
4.3.2.2. Të drejtat nacionale lidhur me formën me shkrim të marrëveshjes së
arbitrazhit …………………………………………………………………………………………….. 110
4.3.3. Përmbajtja e marrëveshjes së arbitrazhit ………………………………………………………. 112
4.3.3.1. Konstituimi i kompetencës së arbitrazhit …………………………………………………. 113
4.3.3.1.1. Klauzolat patologjike të arbitrazhit dhe blanko klauzolat ………………………… 114
4.3.3.2. Caktimi i kontestit për të cilin arbitrazhi është kompetent ………………………….. 118
4.4. AUTONOMIA E MARRËVESHJES SË ARBITRAZHIT …………………………………….. 119
4.5. COMPETENCE-COMPETENCE ……………………………………………………………………….. 123
4.6. EFEKTET JURIDIKE TË MARRËVESHJES PËR ARBITRAZHIN TREGTAR
NDËRKOMBËTAR …………………………………………………………………………………………. 127
4.7. SHUARJA E MARRËVESHJES PËR ARBITRAZHIN TREGTAR
NDËRKOMBËTAR …………………………………………………………………………………………. 130
4.7.1. Shuarja e marrëveshjes së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar si rezultat i
shuarjes së kontratës kryesore ……………………………………………………………………….. 131
4.7.2. Shuarja e marrëveshjes së arbitrazhit për shkaqe që janë specifike për vetë
marrëveshjen …………………………………………………………………………………………….. 133
KREU V
TRIBUNALI I ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR …………………………… 135
5.1. SHQYRTIME TË PËRGJITHSHME ………………………………………………………………….. 135
5.2. KONSTITUIMI I TRIBUNALIT TË ARBITRAZHIT ………………………………………….. 136
5.2.1. Numri i arbitrave ……………………………………………………………………………………….. 138
5.2.1.1. Arbitri individual (sole arbitrator) …………………………………………………………… 139
5.2.1.2. Tribunali treanëtarësh ……………………………………………………………………………. 140
5.2.1.3. Tribunalet me numër çift të arbitrave ………………………………………………………. 142
5.2.2. Kualifikimet e arbitrave ………………………………………………………………………………. 144
5.2.2.1. Kualifikimet profesionale ………………………………………………………………………. 145
5.2.2.2. Njohuritë dhe eksperienca ……………………………………………………………………… 146
2.2.3. Shtetësia e arbitrave …………………………………………………………………………………. 147
5.2.2.4. Zotërimi i gjuhës në të cilën zhvillohet procesi …………………………………………. 148
5.2.2.5. Disponueshmëria (availability) ………………………………………………………………. 148
5.2.3. Procedura (metoda) e emërimit të arbitrave ………………………………………………….. 148
5.2.3.1. Emërimi i arbitrave sipas marrëveshjes së palëve ……………………………………… 149
5.2.3.2. Emërimi i arbitrave sipas dispozitave të rregulloreve të institucioneve të
arbitrazhit …………………………………………………………………………………………….. 152
5.2.3.3. Emërimi i arbitrave sipas dispozitave të legjislacioneve nacionale………………. 154
5.2.3.4. Emërimi i arbitrave tek arbitrazhet shumëpalëshe …………………………………….. 156
5.3. RECEPTUM ARBITRI ………………………………………………………………………………………. 159
5.4. PAVARËSIA DHE PAANËSIA E ARBITRAVE ………………………………………………… 161
5.4.1. Nocioni i “pavarësisë” dhe “paanësisë” ………………………………………………………. 162
5.4.2. Detyra e zbardhjes së rrethanave që mund të jenë të rëndësishme për
vlerësimin e pavarësisë dhe paanshmërisë së arbitrit ……………………………………… 163
5.4.2.1. Legjislacionet nacionale dhe detyra e arbitrit për të zbardhur rrethanat që mund të
jenë të rëndësishme për vlerësimin e pavarësisë dhe paanësisë së tij ……………. 164
5.4.2.2. Rregulloret e institucioneve të arbitrazhit dhe detyra e arbitrit për të zbardhur
rrethanat që mund të jenë të rëndësishme për vlerësimin e pavarësisë dhe
paanshmërisë së tij ………………………………………………………………………………. 165
5.4.2.3. Udhëzimet e Dhomës Ndërkombëtare të Avokatëve mbi konfliktin e
interesave tek arbitrazhi ndërkombëtar …………………………………………………….. 166
5.5. PËRJASHTIMI I ARBITRIT …………………………………………………………………………….. 168
5.5.1. Shkaqet për përjashtimin e arbitrit ……………………………………………………………….. 169
5.5.2. Kërkesa për përjashtim të arbitrit që e ka emëruar vet pala …………………………….. 170
5.5.3. Procedura për përjashtimin e arbitrit ……………………………………………………………. 171
5.5.3.1. Procedura e përjashtimit të arbitrit sipas LATNRM-së ………………………………. 172
5.5.3.2. Procedura e përjashtimit të arbitrit sipas Rregullores së GJZPAOEM …………. 173
5.6. MOSKRYERJA OSE PAMUNDËSIA E KRYERJES SË DETYRËS SË ARBITRIT .. 174
5.7. EMËRIMI I ZËVENDËSARBITRIT ………………………………………………………………….. 176
KREU VI
PROCEDURA PARA ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR ……………….. 181
6.1. SHQYRTIME HYRËSE ……………………………………………………………………………………. 181
6.2. E DREJTA E ZBATUESHME PËR PROCEDURËN E ARBITRAZHIT ………………… 183
6.2.1. Autonomia e palëve për të përcaktuar rregullat e procedurës………………………….. 183
6.2.2. Kufizimet e autonomisë së palëve me rastin e përcaktimin të rregullave të
procedurës ………………………………………………………………………………………………… 185
6.2.3. Autorizimi i arbitrave për të përcaktuar rregullat e procedurës ……………………….. 187
6.3. PARIMET E PROCEDURËS SË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR … 190
6.3.1. Parimi i disponibilitetit ……………………………………………………………………………….. 190
6.3.2. Parimi i kontradiktoritetit ……………………………………………………………………………. 191
6.3.3. Parimi i barazisë së palëve ………………………………………………………………………….. 191
6.3.4. Parimi i shqyrtimit ……………………………………………………………………………………… 192
6.3.5. Parimi i zhvillimit të procesit gojarisht dhe procedura me shrim ……………………… 193
6.3.6. Parimi i konfidencialitetit (jopublicitetit) ………………………………………………………. 193
6.3.7. Parimi i ekonomisë së gjykimit …………………………………………………………………….. 194
6.3.8. Parimi i pandërmjetësisë …………………………………………………………………………….. 194
6.4. FILLIMI I PROCEDURËS SË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR ……. 195
6.4.1. Koha (dita) e fillimit të procedurës ……………………………………………………………….. 195
6.4.2. Aktet me të cilat iniciohet procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ……… 197
6.4.2.1. Kërkesa për arbitrazh …………………………………………………………………………….. 198
6.4.2.2. Padia e arbitrazhit …………………………………………………………………………………. 199
6.4.3. Përgjigja në padi dhe kundërpadia ……………………………………………………………….. 200
6.4.4. Ndryshimi dhe plotësimi i padisë dhe i përgjigjes në padi ……………………………….. 202
6.5. ZBATIMI I PROCEDURËS SË ARBITRAZHIT …………………………………………………. 203
6.5.1. Korniza kohore …………………………………………………………………………………………… 203
6.5.2. Korniza procedurale …………………………………………………………………………………… 205
6.5.3. Vendi i arbitrazhit ………………………………………………………………………………………. 207
6.5.4. Gjuha e procedurës së arbitrazhit ………………………………………………………………… 210
6.5.5. Përfaqësimi i palëve ……………………………………………………………………………………. 213
6.5.6. Dëgjimi i palëve dhe procedura me shkrim ……………………………………………………. 215
6.5.7. Të provuarit ………………………………………………………………………………………………. 219
6.5.7.1. Barra e të provuarit ……………………………………………………………………………….. 220
6.5.7.2. Mjetet provuese ……………………………………………………………………………………. 221
6.5.7.3. Ndihma juridike e gjyqit nacional në nxjerrjen e provave ………………………….. 228
6.5.8. Masat e përkohshme……………………………………………………………………………………. 231
6.5.9. Mbyllja e seancës së dëgjimit dhe procedura pasuese ……………………………………… 234
KREU VII
VENDIMI I ARBITRAZHIT ………………………………………………………………………………… 236
7.1. SHQYRTIME HYRËSE ……………………………………………………………………………………. 236
7.2. PËRFUNDIMI I PROCEDURËS PA VENDIM TË ARBITRAZHIT ……………………… 237
7.2.1. Vendimi përfundimtar i arbitrazhit (final award) ……………………………………………. 238
7.2.2. Konkluzioni i gjyqit të arbitrazhit për përfundimin e procedurës ………………………. 238
7.2.3. Ujdia (pajtimi) …………………………………………………………………………………………… 239
7.3. KUPTIMI DHE LLOJET E VENDIMEVE TË ARBITRAZHIT …………………………….. 241
7.3.1. Vendimi përfundimtar i arbitrazhit ……………………………………………………………….. 242
7.3.2. Vendimi i pjesshëm i arbitrazhit …………………………………………………………………… 243
7.3.3. Vendimi i ndërmjetshëm i arbitrazhit …………………………………………………………….. 245
7.3.4. Vendimi i arbitrazhit në bazë të ujdisë …………………………………………………………… 246
7.3.5. Vendimi plotësues i arbitrazhit …………………………………………………………………….. 247
7.3.5. Vendimi i arbitrazhit në rast të mungesës së palës ………………………………………….. 248
7.4. MARRJA E VENDIMIT TË ARBITRAZHIT ……………………………………………………… 249
7.4.1. Afati brenda të cilit nxjerret vendimi i arbitrazhit …………………………………………… 249
7.4.2. Vendimmarrja në tribunalin e arbitrazhit ………………………………………………………. 251
7.4.3. Mendimi i ndarë i arbitrit ……………………………………………………………………………. 253
7.4.4. Komunikimi i vendimit të arbitrazhit …………………………………………………………….. 254
7.5. FORMA DHE PËRMBAJTJA E VENDIMIT TË ARBITRAZHIT …………………………. 256
7.5.1. Forma me shkrim e vendimit të arbitrazhit dhe nënshkrimet e arbitrave ……………. 257
7.5.2. Data dhe vendi i arbitrazhit …………………………………………………………………………. 259
7.5.3. Arsyetimi i vendimit të arbitrazhit ………………………………………………………………… 260
7.6. E DREJTA E ZBATUESHME MATERIALE ……………………………………………………… 261
7.6.1. Rregullat e zbatueshme materiale të zgjedhura nga palët ………………………………… 262
7.6.2. Përcaktimi i të drejtës së zbatueshme materiale nga ana e arbitrave ………………… 268
7.6.2.1. Voie indirecte ………………………………………………………………………………………. 268
7.6.2.2. Voie directe …………………………………………………………………………………………. 271
7.7. PROCEDURA PAS NXJERRJES SË VENDIMIT TË ARBITRAZHIT ………………….. 271
7.7.1. Korrigjimi dhe interpretimi i vendimit të arbitrazhit ……………………………………….. 272
7.7.2. Vendimi për shpenzimet ………………………………………………………………………………. 273
KREU VIII
KONTROLLI GJYQËSOR I VENDIMEVE TË ARBITRAZHIT TREGTAR
NDËRKOMBËTAR (ANULIMI, NJOHJA DHE EKZEKUTIMI I VENDIMIT TË
ARBITRAZHIT) ………………………………………………………………………………………………….. 275
8.1. SHQYRTIME HYRËSE MBI KONTROLLIN GJYQËSOR TË VENDIMEVE TË
ARBITRAZHIT …………………………………………………………………………………………………….. 275
8.2. ANULIMI I VENDIMIT TË ARBITRAZHIT ……………………………………………………… 276
8.2.1. Padia për anulimin e vendimit të arbitrazhit ………………………………………………….. 277
8.2.2. Vendimet e arbitrazhit që mund të anulohen ………………………………………………….. 280
8.2.3. Shkaqet për anulimin e vendimit të arbitrazhit ……………………………………………….. 282
8.2.3.1. Shkaqet për anulimin e vendimeve të arbitrazhit ekzistencën e të cilave
duhet ta provoj paditësi ………………………………………………………………………….. 284
8.2.3.2. Shkaqet për anulimin e vendimit të arbitrazhit të cilat gjykata i vlerëson
sipas detyrës zyrtare …………………………………………………………………………….. 289
8.2.4. Efektet nga anulimi i vendimit të arbitrazhit…………………………………………………… 292
8.3. NJOHJA DHE EKZEKUTIMI I VENDIMEVE TË HUAJA TË ARBITRAZHIT …….. 294
8.3.1. Nocioni i njohjes dhe i ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit …………….. 296
8.3.2. Kuptimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit ……………………………………………………. 298
8.3.3. Aplikimi i konventave ndërkombëtare ……………………………………………………………. 300
8.3.4. Supozimet (kushtet) për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të
arbitrazhit …………………………………………………………………………………………………. 301
8.3.5. Njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit të anuluara në vendin e
prejardhjes ……………………………………………………………………………………………….. 305
8.3.6. Procedura për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit në
Republikën e Maqedonisë ……………………………………………………………………………. 310
PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ……………………………………………………………….. 314
BIBLIOGRAFIA ………………………………………………………………………………………………….. 329
ABSTRAKT …………………………………………………………………………………………………………. 354
ABSTRACT …………………………………………………………………………………………………………. 354